Қазақстан Республикасының
Премьер-Министрі
Ә.А. Смайыловқа
Құрметті Әлихан Асханұлы!
Қазақстанда су тапшылығы мәселесі өзекті болып отыр, бұл ретте оның аумағының тек 2,8% - ы сумен қамтылған, ал үштен екісі құрғақ аймақтармен ұсынылған. Су ресурстарының 40% - дан астамы Қазақстанға көрші елдерден келіп түседі, ахуал климаттың өзгеруімен және соның салдарынан судың жетіспеушілігімен күрделене түседі.
Осы орайда өзекті сұрақ туындайды - су тапшылығына қалай бейімделуге болады?
2023 жылы Түркістан және Қызылорда облыстарының фермерлері Шардара су қоймасына судың жеткіліксіз түсуіне байланысты суармалы су тапшылығына тап болады. 2023 жылдың сәуірі мен 16 маусымы аралығында 1,91 млрд.м3 су түседі деп күтілген, бірақ іс жүзінде 1,038 млрд. м3 немесе 54% түсті. Су қоймасына су ағыны болжанғаннан аз мөлшерде түсті.
Мәселе шешіледі деп үміттенемін, бірақ жағдай тағы да суды үнемдеу керек деп «айқайлайды».
Есіңізге салсақ, су ресурстарының 60% - дан астамы ауыл шаруашылығына тиесілі және мұндағы өзгерістер айтарлықтай үнемдеуге мүмкіндік береді. Алайда, бірқатар ауылшаруашылық тауар өндірушілері суды экологияға, басқа ауылшаруашылық дақылдарын өндірушілерге, экономикаға зиян келтіріп, ұтымсыз пайдалануды жалғастыруда. Мен қазір күріш өндірушілері туралы айтып отырмын, оның 90% - ы Қызылорда облысында өндіріледі.
Жағдайды сандармен қарастырып, Арал-Сырдария су бассейніне жататын көршілес Түркістан облысымен салыстырайық:
- екі облыс жылына 3 млрд м3 астам су жұмсайды: Түркістан облысы – 3,6 млрд м3, Қызылорда облысы – 3,4 млрд м3;
- бірақ Түркістан облысында бұл су Қызылорда облысына қарағанда 2 есе көп суарылады (тиісінше 402.940 га және 188.630 га – Экология министрлігінің нақты суарылған алаңдары бойынша деректер);
- бұл орасан зор экономикалық әсерге ие: Түркістан облысында өсімдік шаруашылығының ЖӨӨ 648,5 млрд теңге, бұл Қызылорда облысына қарағанда 530,8 млрд теңгеге артық;
- екі облыста да су бірдей жұмсалса да, бұл Түркістан облысында су шығынының тиімділігі Қызылорда облысына қарағанда 5,6 есе жоғары екенін білдіреді, өйткені 1 м3 суармалы су түркістандықтарға 193 тг, ал қызылордалықтарға небәрі 34 тг әкеледі. Бір адамға шаққандағы экономикалық нәтиже.
ҚР ЭТРМ Су ресурстары комитетінің деректері бойынша күріш өсірушілер, оның ішінде Қызылорда облысы, 1 м3 үшін 0,626 теңге немесе 1000 м3 үшін ҚҚС-сыз 626 теңге төлейді. Ал Түркістан облысының бағбандары 1 м3 үшін 8-13 теңге немесе 1000 м3 үшін 8-13 мың теңге немесе су үнемдеу технологиясын қолдана отырып 12-20 рет төлейді.
Қызылорда облысы күріш өндірумен танымал, бірақ оны суаруға жылына 1 гектарға шамамен 25 мың м3 кетеді, өзге шаруашылықтарда 32-35 мың м3 дейін жетеді. Күріш аумақтары облыстың суармалы алқаптарының жартысына жуығын алып жатыр (42% немесе 78,5 мың га) және судың Арыстан үлесін жұмсайды (шамамен 2 млрд м3). Алайда, жоғарыдағы есептеулер мұның экономикалық мәні жоқ екенін көрсетеді - күріш өсірушілер Түркістан облысының фермерлеріне қарағанда өз суынан әлдеқайда аз ақша табады.
Бұл фермерлердің ылғал үнемдейтін дақылдарға ауысуына экономикалық ынталандыру болмағандықтан болады. Көп ақша жұмсайтындар - бір тиын төлейді, ал суды үнемдейтіндер – толық төлейді. Бұл суды үнемдеудің қажеті жоқ деген мемлекеттің сигналы.
Экономикалық дәлелдер аяқталған кезде күріш алқаптарын қорғаушылар «экология» деп аталатын қаруды қолданады. Күріш өсірушілердің айтуынша, аумақты күріш чектерімен су басу тоқтаған жағдайда трагедия елдің ауқымын – топырақтың тұздануын, өрістердің эрозиясын және т.б. қабылдауы мүмкін.
Алайда, біріншіден, облыстың жалпы аумағынан күріш дақылдарының ауданы шамамен 0,35% құрайды; екіншіден, күріш өсіруден бас тартқан немесе экология үшін жағымсыз салдарға жол бермей, ылғал үнемдейтін сорттарға көшкен басқа елдердің тәжірибесі бар. Әрине, бақшаны өсіру үшін сіз топырақты жақсартып, тыңайтқыш қосып, құнарлы қабатты көбейтуіңіз керек, бірақ бұл экологияға қамқорлық. Сонымен қатар, қарқынды бақ үлкен экономикалық нәтиже береді.
Осыған байланысты мен мыналарды ұсынамын:
- біріншіден, Үкімет ылғал үнемдейтін технологияларға көшуді экономикалық ынталандыру құралдарын қарастыру, оның ішінде суға сараланған тарифті енгізу;
- екіншіден, күріш өсіруден бас тартқан немесе күріштің ылғал үнемдейтін сорттарына көшкен шет елдердің тәжірибесін қарастыру;
- үшіншіден, ғылыми және маркетингтік сүйемелдеуді, қаржы құралдарын қамтитын басқа мәдениеттерге көшу процесінде күріш өсірушілерге қолдау бағдарламасын әзірлеу.
Құрметпен, Б. Нажметдинұлы
