Қазақстан Республикасының
өнеркәсіп және құрылыс министрі
Қ.Б. Шарлапаевқа
Көшірмелер:
Қазақстан Республикасының
Ұлттық экономика министрлігіне
Қазақстан Республикасының
Қаржы министрлігіне
Қазақстан Республикасының
Әділет министрлігіне
Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі
АҚ «ҰБХ «Байтерек»
Құрметті Қанат Бисимбайұлы !
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2022 жылғы 23 қыркүйектегі No 736 қаулысымен Тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымды дамытудың 2023 - 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) бекітілді.
Қазақстан Республикасы Премьер-Министрінің орынбасары - Қаржы министрінің 2023 жылғы 30 маусымдағы № 723 бұйрығымен (Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2023 жылғы 30 Маусымда № 32954 болып тіркелген) облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органының ішкі нарықта айналысқа жіберу үшін бағалы қағаздарды шығару қағидалары (бұдан әрі – МБҚ шығару қағидалары) бекітілді.
МБҚ шығарудың осы қағидаларына сәйкес жергілікті атқарушы органдардың бағалы қағаздарды құжатсыз нысанда ұлттық валютада шығаруға құқығы бар.
Бұл ретте облыстың жергілікті атқарушы органдары мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру шеңберінде тұрғын үй құрылысын қаржыландыру үшін ішкі нарықта айналысқа шығу үшін облыстардың жергілікті атқарушы органдары шығаратын мемлекеттік бағалы қағаздардың ғана эмитенттері болып табылады.
«Қазақстандық тұрғын үй компаниясы» АҚ-ның 2022 жылғы жылдық есебінің деректері бойынша, барлығы 2016-2022 жылдары тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымды дамытудың 2026 жылға дейінгі тұжырымдамасы шеңберінде кредиттік тұрғын үйді қаржыландыру есебінен компания ЖАО-ның 958,1 млрд теңгеге облигацияларын сатып алуды жүзеге асырды. Шамамен 74,8 мың пәтер (4,9 млн м2) пайдалануға берілді.
2022 жылы компания өңірлерде жалпы сомасы 176,4 млрд теңгеге Қолжетімді тұрғын үй құрылысын қаржыландыру үшін ЖАО облигацияларын сатып алды. Осы қаражат және бұрын бөлінген қаражат есебінен 2022 жылы 9573 пәтер немесе 796 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді. 2022 жылы ЖАО МБҚ сатып алу өңірлер бойынша Астана қаласы– 32,17 млрд.теңге, Түркістан облысы – 23,38 млрд. теңге, ШҚО – 19,38 млрд. теңге, Жамбыл облысы-15,7 млрд. теңге, қалған өңірлер-5-тен 12 млрд. теңгеге дейін.
Тұжырымдамада МБҚ шығару, "Отбасы банк" АҚ арқылы кезекте тұрғандарға тұрғын үйді мониторингтеу және өткізу есебінен әлеуметтік мақсаттағы тұрғын үй ЖАО құрылысын (сатып алуды) қаржыландыру тәртібі мен шарттары уәкілетті орган бекіткен қағидаларда айқындалады.
Уәкілетті орган тұжырымдама қабылданған күннен бастап 5 ай өткен соң «Ашық НҚА» порталында республикалық бюджет есебінен әлеуметтік мақсаттағы тұрғын үй салуды және (немесе) жергілікті атқарушы органдардың сатып алуын қаржыландыру және (немесе) мемлекеттік бағалы қағаздар шығару, "Отбасы банк"АҚ арқылы кезекте тұрғандарға тұрғын үйді мониторингілеу және өткізу қағидаларының жобасын әзірледі және жариялады, жеке құрылыс салушылардың тұрғын үй құрылысы, сондай-ақ бірыңғай құрылыс операторы және (немесе) әлеуметтік мақсаттағы тұрғын үй сатып алуды қаржыландыру жобалары бойынша тұрғын үйді іске асыру.
Сонымен қатар, қазіргі редакцияда осы Қағидалардың жобасы мынадай негіздер бойынша бекітуге келмейді деп ойлаймыз. Қағидалар жеңілдетілген тұрғын үй алу бөлігінде азаматтар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдары арасындағы қоғамдық-құқықтық қатынастарды, сондай-ақ мемлекеттік мекемелер – жергілікті өзін-өзі басқару органдары, орталық мемлекеттік органдар мен квазимемлекеттік сектор субъектілері арасындағы әкімшілік-құқықтық қатынастарды реттеуді көздейді. Жекелеген құқықтық қатынастарды реттеу үшін қағидалардың жобасын 2 жеке актке бөлуді ұсынамыз.
Сонымен қатар, ереже жобасында жергілікті атқарушы органдардың бюджеттік немесе мемлекеттік бағалы қағаздар бойынша қарыздар арқылы жекелеген қаражатты бөлу кезінде жыл сайын шаршы метрдің нақты көлемін енгізу міндеті де қарастырылмаған. Мемлекеттік бағалы қағаздар арқылы бөлінетін қаржы түпкілікті мақсатты тұрғын үй құрылысына бағытталғандықтан, жергілікті атқарушы органдар үшін мұндай міндетті қамтамасыз ету орынды. Республикалық бюджеттен немесе мемлекеттік бағалы қағаздар қорларынан қаражат алатын жергілікті атқарушы органдар бөлінген қаражат көлеміне сәйкес тұрғын үй-жайларды пайдалануға беруге міндетті. Бөлінген қаражат көлемін тұрғын үй алаңының ең төменгі шекті құнын енгізумен байланыстыру қажет.
Мысалы, Шымкент қаласының әкімдігі 2023 жылдың наурыз және сәуір айларында МБҚ қаражаты шеңберінде кезекте тұрғандар үшін 3646 пәтерді пайдалануға беруді ИИДМ-мен келісті. 2020 жылға дейін пәтерлерді пайдалануға беру көлемін қысқарту туралы өтінішпен ИИДМ -не тағы да жүгінеді және бұл соңғы сандар емес..Әсерлі қаржы ресурстарын бөлген кезде Шымкент қаласының әкімдігі биыл 3000-ға жуық пәтердің құрылысын (басқа бағдарламалардың қаражатын есепке алғанда) қамтамасыз етпейді. Осылайша, тұрғын үйлерді пайдалануға беру көрсеткіштері 56%-ға төмендеді. Бір ғана Шымкент қаласының 10 мыңға жуық отбасының 3 мыңға жуық тұрғыны тұрмыстық жағдайын жақсарта алмай, баспаналы бола алмайды.
Бюджет кодексінің қағидаттары бюджет қаражатының нәтижелілігі, уақтылығы, жауапкершілігі, атаулы және нысаналы сипаты ретінде де МБҚ шеңберіндегі қаражатқа қолданылуы тиіс..
Бұл ретте, қағидаларда төрт мүдделі тараптың – ЖАО, ҚМ, ӨҚМ және "Бәйтерек"АҚ алқалы не келісілген шешімі арқылы іске қосылатын тұрғын үйдің қаражатын немесе алаңын ауыстыру мүмкіндігін бекіту орынды деп санаймыз.Мұндай мүмкіндікке ЖАО-ға немесе басқа да мемлекеттік органдарға тәуелді емес объективті форс-мажорлық мән-жайлар бойынша жол берілуге тиіс: құрылыс салушымен сот процестері не тұрғын үй құрылысын тежейтін даулар; немесе құрылыс салушыны жосықсыз өнім беруші деп тану. Қаражатты көшіру немесе тұрғын үй санын азайту туралы мұндай шешімді ЖАО жеке-дара қабылдамауға тиіс, өйткені ЖАО құрылыс салушылар арасында ақшалай қаражатты айла-шарғы жасау бойынша сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне ұшырайды.
Ағымдағы жылдың наурыз айынан бастап, тұжырымдамаға өзгерістер енгізіліп, ережелерді бекіту қажеттілігі бекітілгеніне 7 ай өтті, алайда ЖАО, ЖПҚ және "Бәйтерек" АҚ арасындағы өзара іс-қимыл ережелері әлі бекітілмеген.
Уәкілетті мемлекеттік орган аса шұғыл түрде тиісті заңға тәуелді нормативтік актіні әзірлеп, қабылдауға тиіс. Ережелерді уақтылы қабылдау Тұжырымдаманың (2023-2029 жылдар) және тиісті ережелердің қолданылу мерзімдерін түзетуге мүмкіндік береді. Бекітілген Ережелердің жоқтығына қарамастан ЖАО ағымдағы жылы тұрғын үй құрылысына 100 млрд. теңгеден астам қаражатты игерді.
Жергілікті өзін-өзі басқарудың тұрғын үй құрылысын (сатып алуды) бюджет қаражаты және мемлекеттік бағалы қағаздар есебінен қаржыландырудың бекітілген тәртібі мен шарттарының болмауы да тұрғын үй құрылысы кезінде қомақты қаражатты бөлу кезінде сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін тудырады.
Сонымен қатар, Ережелерде тиісті жылға пайдалануға берілуге жататын тұрғын үй алаңдары азайған жағдайда РБ-дан қаржыландыруды (немесе оны қайтаруды) немесе МБҚ арқылы азайту міндеттемесін көздейтін норманы қарастыру қажет деп санаймыз.
Заңға тәуелді актілердің уақтылы қабылданбауы және тұрғын үйді пайдалануға беру жоспарларының азаюы орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың беделіне нұқсан келтіреді және аймақтағы әлеуметтік шиеленістің өсуіне әкелуі мүмкін. Мұндай жағдай елдің басқа аймақтарында да қайталануы мүмкін.
Осылайша, тұрғын үйді пайдалануға беру индикаторы 56% - ға төмендеді, тек Шымкент қаласында 10 мың отбасының ішінен 3 мыңға жуық тұрғыны өздерінің тұрғын үй жағдайларын жақсарта алмай, баспаналы бола алмайды, бұл 2022 жылғы міндеттемелерге қол жеткізбеуді есептемегенде.
Осыған байланысты, МБҚ қаражаты шеңберінде өңірлерде тұрғын үй құрылысын қаржыландыру мәселелері ӨҚМ, ҰЭМ, ҚМ және «Бәйтерек» ҰБХ» АҚ басшылығының қатысуымен 17 қазанда Парламент Мәжілісінің Экономикалық реформа және Өңірлік даму комитетінің отырысында қаралатын болады.
Көтерілген мәселелер бойынша өз көзқарасымды баяндауды және талқылауға дайын екенімді хабарлаймын.
Құрметпен Б.Нажметдинұлы
